Czując, że w związku z doświadczanymi trudnościami potrzebujemy profesjonalnej pomocy i dochodząc do wniosku, że formą pomocy, której potrzebujemy jest psychoterapia, możemy rozpocząć poszukiwania właściwego psychoterapeuty. Oprócz upewnienia się, że spełnia on omówione wcześniej kryteria i w relacji z nim czujemy się traktowani z otwartością i rozumiani, ważne na tym etapie może być jeszcze określenie, jaki nurt psychoterapii będzie w z kontekście natury naszych problemów, naszej osobowości i założonych celów najodpowiedniejszy. Najprościej rzecz ujmując, psychoterapia to proces leczenia poprzez rozmowę – ta terapeutyczna rozmowa może jednak przybrać bardzo różne formy oparte na różnych orientacjach teoretycznych. Dominujące nurty psychoterapii możemy, nieco umownie, podzielić na cztery główne kategorie.
Psychoanalityczne i psychodynamiczne
W świetle paradygmatu psychoanalitycznego, rozumienie życia psychicznego i proces leczenia wiąże się z refleksją nad nieświadomością. Nieuświadomione pragnienia, lęki, konflikty, wzorce zachowania, przeżywania i funkcjonowania w relacjach, zwykle zakorzenione we wczesnym dzieciństwie, są źródłem objawów i trudności, których doświadcza pacjent i z którymi zgłasza się do psychoterapeuty. Analiza nieświadomych treści oparta na wnoszonym przez pacjenta materiale (między innymi samych objawach nerwicowych, wolnych skojarzeniach, marzeniach sennych i czynnościach pomyłkowych) prowadzi do uzyskania wglądu, czyli do uświadomienia sobie tego, co dotychczas było dla pacjenta niedostępne. Nazwanie mechanizmów, którym ulega pacjent i konfliktów, których doświadcza oraz ich interpretacja, nadanie im znaczenia, a wreszcie przeżycie przez pacjenta związanych z nimi emocji w ramach bezpiecznej relacji terapeutycznej jest kluczowym czynnikiem leczącym w psychoterapii psychoanalitycznej i psychodynamicznej. W związku z tym, w ramach tych nurtów niezwykle istotna jest sama relacja terapeutyczna, czyli to, co w danym momencie i na przestrzeni psychoterapii dzieje się między pacjentem a psychoterapeutą. Pacjent i psychoterapeuta przyglądają się tej relacji między innymi poprzez analizę przeniesienia, czyli nieświadomego kierowania do terapeuty uczuć, oczekiwań i postaw obecnych w relacjach z innymi znaczącymi osobami, co jest swego rodzaju odtwarzaniem wcześniejszych przeżyć, doświadczeń i mechanizmów funkcjonowania.
Psychoterapia w nurtach psychoanalitycznych i psychodynamicznych, sięgając podłoża zgłaszanych przez pacjenta objawów czy problemów i prowadząc do głębokiej zmiany, jest często procesem długotrwałym, wymagającym stosunkowo wysokiej częstotliwości sesji.
Poznawczo-behawioralne
Podejście poznawczo-behawioralne opiera się na identyfikacji dezadaptacyjnych, dysfunkcyjnych schematów poznawczych (mechanizmów myślenia, doświadczania emocji, uczenia się, tworzenia przekonań, percepcji i interpretacji zdarzeń, nawyków) oraz schematów zachowania. Rozpoznane w ten sposób schematy poprzez psychoedukację, czyli wyjaśnianie ich działania pacjentowi – często określanemu mianem klienta – oraz różnego typu zadania i „prace domowe”, które psychoterapeuta mu zleca, poddaje się modyfikacji, by uczynić je bardziej przystosowawczymi. Poprzez tę zmianę schematów dąży się do wyeliminowania zgłaszanych objawów i wypracowania skutecznych sposobów radzenia sobie w przyszłości w sytuacjach, które do tej pory były trudne.
Psychoterapia w nurtach tej kategorii jest zwykle silnie skoncentrowana na usunięciu zgłaszanych przez pacjenta objawów i wypracowywaniu konkretnych rozwiązań aktualnych problemów, w związku z czym może być stosunkowo krótka. Ponieważ jednak proces psychoterapii generalnie nie koncentruje się na głębokich przyczynach trudności doświadczanych przez pacjenta, poprawa jego funkcjonowania również może być krótkotrwała.
Humanistyczne i egzystencjalne
Psychoterapia humanistyczna powstawała w świecie zrujnowanym przez II Wojnę Światową, pogrążonym w kryzysie idei humanizmu. Odbudowanie wiary w człowieka i jego potencjał stało się głównym założeniem psychoterapeutów humanistycznych. Psychoterapia humanistyczna aspirowała do miana trzeciej siły w psychoterapii (po nurtach psychoanalitycznych i psychodynamicznych oraz poznawczo-behawioralnych), korzystając w pewnej mierze z ich osiągnięć, a jednocześnie stawiając się w opozycji do nich. Zamiast widzieć człowieka jako z natury uwikłanego w konflikt między popędowością a ograniczeniami społecznymi albo jako funkcjonującego mechanistycznie, w oparciu o schemat bodziec-reakcja, jej przedstawiciele chcieli – i chcą – rozumieć go jako mającego zasadniczy wpływ na swój los. Człowiek w ujęciu humanistycznym dysponuje potencjałem do zdrowienia i samorealizacji a rolą psychoterapeuty jest asystowanie i wspieranie go w korzystaniu z własnych zasobów psychologicznych, poszerzaniu samoświadomości (odkrywaniu i rozumieniu swoich potrzeb, pragnień, emocji) i budowaniu poczucia własnej wartości. Podmiotowość człowieka w procesie psychoterapii jest w nurtach humanistycznych mocno podkreślana, co ma swój wyraz również w języku używanym przez psychoterapeutów humanistycznych. Bardzo często na przykład zamiast o pacjencie, mówi się o kliencie, co ma podkreślać równość i partnerstwo w relacji terapeutycznej. Klient, przy wsparciu psychoterapeuty, ma w procesie psychoterapii wypracowywać samoakceptację oraz odzyskiwać poczucie sprawstwa i odpowiedzialności za własne życie, co ma w konsekwencji umożliwić mu samorealizację czy samoaktualizację: pełne doświadczanie siebie, ekspresję swojego potencjału i prawdziwego Ja. Koncepcje egzystencjalne kładą relatywnie duży nacisk na rozumienie problemów klienta, w tym jego chorób czy zaburzeń, w kontekście mierzenia się z zagadnieniami wolności, sensu życia czy nieuchronności śmierci.
Systemowe
Podejście systemowe zakłada, że członkowie danej rodziny stanowią powiązane ze sobą elementy większej całości – systemu rodzinnego. Objawy czy problemy zgłaszane przez pacjenta czy pacjentów (podejście systemowe najczęściej stosowane jest w terapii par i rodzin) rozumiane są jako wynikające z wewnątrzsystemowych relacji. Pełnią one często funkcję spajającą, pozwalającą systemowi trwać, w związku z czym same mają tendencję do utrzymywania się. Co za tym idzie, przepracowywane są w ramach psychoterapii w kontekście całego systemu. Indywidualna problematyka pacjentów schodzi w tym ujęciu na dalszy plan. Psychoterapeuta (a często para psychoterapeutów) wraz pacjentem czy pacjentami przyglądają się pełnionym przez nich w ramach systemu rolom, mechanizmom, zgodnie z którymi zachodzi proces komunikacji oraz funkcjom tych mechanizmów. Ich identyfikacja umożliwia modyfikację struktury systemu, która w konsekwencji prowadzi do wyeliminowania zgłaszanych objawów i wypracowywania strategii radzenia sobie z sytuacjami problemowymi w przyszłości.